خانه تاریخی کبیر در محله دوشنبه ای از قدیمی ترین محلات شهر گرگان واقع شده است. این محله که در نزدیکی محله سرچشمه، دربِ نو و سبزه مشهد قرار دارد محل زندگی خاندان کبیر بوده است. برای رفتن به خانه تاریخی کبیر باید به سمت شرق گرگان بروید. پس از رسیدن به خیابان امام خمینی، وارد کوچه آفتاب شانزدهم شوید. این کوچه شما را به دنیایی دیگر وصل خواهد کرد، از طریق این کوچه می‌توانید به بخش بزرگی از بافت تاریخی شهر گرگان دسترسی پیدا کنید. بعد از ورود به این کوچه، در کوچه پس کوچه‌ها پی محله دوشنبه ای بگردید، بهتر است برای یافتن خانه تاریخی کبیر استفاده از اپلیکیشن‌های جهت یاب و نقشه گوشی خود را فراموش کنید و همچون گذشته از کسبه محل و مردم کوچه و بازار آدرس را جویا شوید. به این ترتیب می‌توانید باب گفتگویی هرچند کوتاه را با مردم این محله های قدیمی باز کنید. برای رسیدن به خانه کبیر باید وارد کوچه دوشنبه‌ای پنج شوید، کوچه‌ای کوتاه و باریک که در ابتدای آن خانه‌هایی را خواهید دید که سردرشان پوشیده است از برگ درختان انگور و حال و هوایی نوستالژیک دارند. خانه کبیر، با در چوبی خود در انتهای کوچه نمایان است.
درباره خاندان کبیر
از آن جایی که شهر گرگان، یا آنطور که در گذشته نامیده می‌شد، استرآباد، در مسیر مهم و استراتژیک جاده ابریشم واقع شده بود کاروان‌های زیادی از کشورهای مختلف دنیا از این شهر عبور می‌کردند و بعضی از آن‌ها نیز برای مدتی در اینجا اطراق می‌کردند. در این بین برخی از افرادی که به این شهر وارد می‌شدند در آن ساکن می‌شدند و زندگی جدیدی در آنجا آغاز می‌کردند. بنابراین پس از مدتی استرآباد تبدیل به شهری شد که میزبان اقوام مختلف بود. آثار چنین ریشه تاریخی هنوز هم در زندگی مردم شهر گرگان دیده می‌شود، به طور مثال لهجه اصیل مردم گرگان اصطلاحا کتابی است و کلمات کمتر به صورت محاوره و شکسته بیان می‌شوند، این لهجه نتیجه همان هم زیستی اقوام مختلف در استرآباد است که تلاش می‌کردند به زبانی مشترک و ساده صحبت کنند تا بتوانند به راحتی باهم ارتباط برقرار کنند.
یکی از اقوامی که در سال‌های دور وارد استرآباد شدند و آنجا ساکن شدند خاندان کبیر بودند، این خانواده که از کشور لبنان و به قصد تجارت به این منطقه وارد شدند، به دلیل آب و هوای مطلوب منطقه پس از مدتی در آنجا ساکن شدند و زندگی جدید خود را در این شهر آغاز کردند. خانه تاریخی کبیر توسط حاج آقا محمد بزرگ یا حاج آقا محمد کبیر ساخته شده که از بزرگترین و مشهورترین تجار استرآباد و همچنین یکی از مالکین اصلی بازار قیصریه بود. همچنین حاج آقا محمد کبیر یک تیمچه و کاروانسرا نیز در جنب بازار قیصریه داشته که با نام تیمچه حاج آقا محمد یا تیمچه کبیر معروف بوده.
ویژگی‌های ساختی عمارت کبیر
خانه تاریخی کبیر اثری به جا مانده از دوره ناصری اول است و زمان ساخت آن به سال ۱۲۴۰ هجری قمری باز می‌گردد. زیربنای این خانه ۱۷۷۰ متر است که امروز تنها بخشی از آن برای بازدید عموم در دسترس قرار دارد. در حقیقت خانه تاریخی کبیر در حال حاضر به پنج پلاک تقسیم شده و بنایی که امروزه با نام خانه تاریخی کبیر شناخته می‌شود محل اصلی زندگی این خاندان بوده. خانه کبیر در دو طبقه ساخته شده و در مجموع دارای ۱۷ اتاق می‌باشد. ضلع غربی بنا در دوره پهلوی دوم از بنای اصلی جدا شده. این بخش از عمارت کبیر دارای راه ارتباطی به محله نُقارچیان و بازار قیصریه، محل تجارت اجداد کبیر، بوده است. ضلع جنوبی بنا نیز اکنون به ۳ پلاک تقسیم شده و مالکین فعلی آن خانوده‌ها حافظی، مومنی و اداره بهزیستی است.
مصالح استفاده شده در ساخت این خانه نیز همچون بسیاری دیگر از خانه‌های تاریخی شهر گرگان شامل چوب، آجر، گل، کاهگل، آهک، خشت و سفال می‌شود. درها و پنجره‌های این خانه همگی از جنس چوب هستند.
یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد خانه تاریخی کبیر که کمتر در خانه‌های تاریخی دیگر شهر مشاهده می‌شود وجود پنجره‌های ارسی است، پنجره‌هایی چوبی و مشبک با شیشه‌هایی رنگین که در طول روز منظره و حس و حالی غریب در فضای خانه ایجاد می‌کردند. ایوان و پله‌های خانه از آجر ساخته شده‌اند، ایوان‌های خانه کبیر مانند سایر خانه‌های مناطق مرطوب کشور حدود یک متر از سطح زمین فاصله دارد تا مانع از ورود رطوب به فضای داخلی ساختمان شود.
پنجره های ارسی خانه تاریخی کبیر
خانه تاریخی کبیر دارای دو بخش شمالی و جنوبی است. بخش ابتدایی که بخش اصلی برای بازدید است در قسمت ابتدایی بنا قرار دارد و بخش جنوبی نیز به صورت مرمت نشده و با حال و هوایی اصیل در بخش پشتی بنا قرار دارد. در بخش جنوبی سردابه و حوض وجود دارند که احتمالا به منظور سرد نگه داشتن مواد غذایی و ذخیره آن‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفتند.
یکی دیگر از ویژگی‌های منحصر به فرد این بنا وجود حمام در آن است. شروع ساخت حمام در خانه‌های گرگان از سال ۱۳۱۴، یعنی پس از فرمان کشف حجاب، اتفاق افتاد. اما خانه کبیر تنها عمارتی بود که پیش از این جریان نیز دارای حمام در بنای اصلی ساختمان بوده، به طوری که حتی همسایگان نیز از این حمام استفاده می‌کردند. حمام در بخش جنوبی عمارت کبیر واقع شده است و البته در حال حاضر قابل بازدید نمی‌باشد. زیرا در طول سالیان دراز و در پی دوره‌های مختلف مرمت بنا پوشیده شده و اکنون منتظر همت سازمان میراث فرهنگی است تا استخراج شود و به این ترتیب بازدیدکنندگان بتوانند با این بخش ارزشمند و منحصر به فرد بنا بیشتر آشنا شوند.
بخش پشتی خانه کبیر و محل قرارگیری حمام
مرمت و بازسازی بنای خانه کبیر
عمارت کبیر در ادوار مختلف مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است. این بنا علاوه بر آن که در دوره‌هایی توسط خود اعضای خاندان کبیر مورد مرمت‌هایی ناشیانه قرار گرفته است، چند مرتبه نیز توسط سازمان میراث فرهنگی مورد مرمت قرار گرفته. متاسفانه در پی این بازسازی‌های نه چندان حرفه‌ای و اصولی عمارت کبیر باز هم در بخش‌های مختلف دچار آسیب شده است. یکی از آسیب‌های وارد شده به بنا مربوط به دوره بازسازی سقف عمارت است که مدتی پس از این بازسازی، سقف خانه شروع به آب دادن کرده و اکنون لکه‌های مربوط به این آسیب در ظاهر بنا مشخص است.
یکی دیگر از آسیب‌های وارد شده به عمارت کبیر در پی مرمت سازمان میراث فرهنگی، تخریب جزئی پنجره‌های ارسی بنا است. در دوره‌ای، سازمان میراث فرهنگی اقدام به باز کردن این پنجره‌ها و شستشوی آن‌ها کرد. پس از آن و در هنگام مونتاژ، ترتیب و گره چینی این پنجره‌ها بهم ریخت که اکنون این بهم ریختگی در ظاهر پنجره‌ها مشخص است.
خانه تاریخی کبیر، خانه‌ای برای گفتمان‌های اجتماعی و فرهنگی
عمارت تاریخی کبیر که به عنوان خانه گفتمان شهر نیز شناخته می‌شود، در طول سال و به مناسبت‌های مختلف میزبان مردم، مسئولین، اساتید و پژوهشگران مختلف است که در حضور مردم به سخنرانی و گفتگو درمورد موضوعات فرهنگی، تاریخی و اجتماعی می‌پردازند. این عمارت همچنین به عنوان تکیه هنرمندان نیز شناخته می‌شود که در مناسبت‌های مذهبی میزبان هنرمندان گرگانی است.
نویسنده: سارا خانی