جنگل های هیرکانی (Hyrcanian Forest) یادگاری از عصر دایناسورها و از ارزشمندترین جنگل های جهان هستند که از آن‌ها به عنوان موزه طبیعی و فسیل زنده یاد می‌شود. نام آن برگرفته از نام گرگان در زبان یونانی (هیرکان) است و بخش وسیعی از نوار شمالی کشور ایران و بخش‌هایی از کشور آذربایجان را شامل می‌شود. جنگل های هیرکانی در سال ۱۳۹۸ در فهرست جهانی یونسکو ثبت شد. این جنگل ها بیست و چهارمین میراث تاریخی و طبیعی ایران محسوب می‌شوند که در سازمان جهانی یونسکو به ثبت رسیده‌اند. در ایران مسئول حفظ و نگهداری جنگل های هیرکانی به صورت مشترک به عهده سازمان حفاظت از جنگل ها و وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری است.
موقعیت مکانی جنگل های هیرکانی
جنگل های هیرکانی ۵۵ هزار کیلومتر مربع مساحت دارند که بخش زیادی از آن در کشور ایران و بخشی نیز در کشور آذربایجان قرار دارد. این جنگل ها از پارک جنگلی هیرکان در جمهوری آذربایجان آغاز می‌شوند، در فاصله حاشیه جنوبی دریای خزر و شمال رشته کوه البرز ادامه پیدا می‌کنند و به منطقه گُلیداغ در شرق استان گستان می‌رسند. سهم کشور ایران از این زیست بوم ارزشمند ۲ میلیون هکتار (از آستارا تا شرق استان گلستان) و سهم کشور آذربایجان ۲۰ هزار هکتار (منطقه کوه های تالش – سرزمین پست لنکران) است.
موقعیت جغرافیایی جنگل‌های هیرکانی
اگر علاقمند به دیدن این میراث مهم طبیعی هستید می‌توانید بخش‌هایی از آن را در پارک ملی گلستان، جنگل ناهارخوران گرگان، جنگل افراتخته، جنگل الیمستان هراز، جنگل ابر شاهرود و جنگل های ارسباران مشاهده کنید.
پوشش گیاهی جنگل های هیرکانی
از آنجایی که این جنگل ها در بخش‌های مختلف ارتفاعات مختلفی دارند (صفر تا ۲۸۰۰ متر از سطح دریا) پوشش گیاهی آن نیز در هر منطقه خاص و متفاوت است. اما به طور کلی ۳۲۰۰ گونه گیاهی برای جنگل های هیرکانی برشمرده‌اند که شامل درختان و درختچه های متنوعی می‌شوند. درخت راش، بلوط، افرا، نارون، توسکا، زبان گنجشک، ممرز، سرخدار، نمدار، انجیلی و درختچه های زغال اخته، ازگیل، زالزالک، آلوچه وحشی، سیب وحشی، خاش و گلابی وحشی تنها بخشی از تنوع بی‌نظیر پوشش گیاهی جنگل های هیرکانی هستند.
از درختچه‌های جنگل‌های هیرکانی
حیات وحش جنگل های هیرکانی
حیات وحش این زیست بوم نیز همچون پوشش گیاهی آن متنوع و کم‌نظیر است. از جمله پرندگان ساکن جنگل های هیرکانی می‌توان به عقاب، جغد، اردک خاکستری، اردک نوک پهن، شاهین، کرکس، قرقی، دارکوب و سار اشاره کرد.
همچنین از جمله پستاندارانی که در این جنگل ها زندگی می‌کنند می‌توان به خرس قهوه ای، روباه، گرگ، پلنگ، گراز، شغال، سمور، خارپشت، خرگوش، گورکن، گربه وحشی، موش جنگلی، اسبچه خزری و البته پلنگ ایرانی اشاره کرد.
پلنگ ایرانی از گونه‌های حیات وحش جنگل‌های هیرکانی
چرا جنگل‌های هیرکانی مهم هستند؟
جنگل های هیرکانی میراث مهم و بی‌نظیری هستند که تاریخ در دستان ما قرار داده. جنگل هایی با میلیون ها سال قدمت، زیستگاه صدها نوع گونه گیاهی و جانوری، در منطقه‌ای وسیع که حتی کوچک‌ترین آسیب‌ها به آن نیز می‌تواند تاثیراتی مهم و بزرگ بر اکوسیستم منطقه داشته باشد. این میراث طبیعی مهم‌ترین عامل تعدیل دمای هوا در نوار شمالی کشور است، در کنترل جریان های سیلابی نقشی حیاتی دارد، خاک آن با خصوصیات ویژه‌ای که دارد یکی از منابع ذخیره آب برای جانداران ساکن این مناطق است، نقش مهمی در تامین اکسیژن دارد و با تمام این خصوصیات بی‌نظیر، یکی از عوامل رونق گردشگری در شمال کشور است.
دستانی که به نابودی این میراث ۵۰ میلیون ساله تبر برداشته‌اند
اما از این میراث طبیعی ارزشمند آنظور که شایسته آن است حفاظت نشده و نمی‌شود. بیش از ۵۰٪ از این جنگل ها تاکنون منقرض شده‌اند و درحال حاضر تنها ۱۰٪ از آن حفاظت می‌شوند.
تراژدی وحشتناکی که در دل جنگل های هیرکانی در همین لحظه درحال وقوع است به هیچ شکلی قابل جبران نیست. ساخت و سازهای غیرقانونی و بی‌برنامه، برداشت غیرقانونی از منابع جنگل، توسعه ناپایدار گردشگری، توسعه بی‌رویه کشاورزی و چرا بی‌رویه، تصرف غیرقانونی زمین های جنگلی و آتش‌هایی که گاه و بیگاه بر جان این جنگل ها می‌افتند، این میراث تاریخی، بخش مهمی از هویت و تاریخ طبیعی سرزمین عزیزمان را به نابودی کشانده.
آگاهی یافتن از عوامل مخرب و آسیب‌زننده به این جنگل ها و سپس کمک برای حل مشکلات آن وظیفه تک‌تک افرادی است که به نحوی با این طبیعت ارزشمند سروکار دارند. از مسئولینی که هریک نقش و سهمی در این بخش دارند تا شهروندان عادی که می‌توانند اصول گردشگری پایدار و حفاظت از محیط زیست را یاد بگیرند، همگی به شکلی می‌توانند در حفظ و نگهداری این میراث ارزشمند کشورمان سهیم باشند.